Uyển ngữ, số thống kê, và chất vấn

Lại là một trong những cái tựa linh tinh trên blog này. Nhưng nó phản ánh cái "muôn mặt", hoặc "nhốn nháo", của cuộc sống quanh tôi.

Trước hết, hãy nói về uyển ngữ. Uyển ngữ, là từ tiếng Việt dùng để dịch từ euphemism trong tiếng Anh. Chẳng hiểu tôi đã học được từ này (tiếng Việt) ở đâu, nhưng chắc chắn là học sau năm 1975, có lẽ vào khoảng cuối thập niên 80 thì phải. Lúc ấy, tôi còn đang dạy ở Khoa Ngữ Văn Anh trường ĐHKHXH-NV.

Tôi vẫn nhớ cảm giác của lần đầu tiên khi tôi gặp được từ này. Rất thích thú! Đọc lên là hiểu ngay lập tức. Vì nó ngắn gọn, và ... rất "uyển ngữ"! Tôi nhớ, chẳng cần tra từ điển mà tôi đã suy ngay ra được nghĩa của từ này, do suy ra từ các từ có chứa gốc "uyển" mà tôi biết (uyển chuyển, vườn thượng uyển).

Nếu không có từ này, thực sự không biết làm sao để dịch từ euphemism trong tiếng Anh sang tiếng Việt cho gọn ghẽ nhỉ?

Dưới đây là định nghĩa của từ euphemism, lấy trong OALD (2000):

an indirect word or phrase that people often use to refer to sth embarrassing or unpleasant, sometimes to make it seem more acceptable than it really is; ex: "pass away" is a euphemism for "die"; "user fees" is just a politician's euphemism for taxes.

Rõ rồi nhé: euphemism là nói nhẹ đi, nói tránh, để cho dễ chấp nhận. Chẳng hạn, "chết" thì nói là "qua đời". Trước đây, hồi còn trẻ, đang học đại học, tôi và một nhóm bạn hay đến thăm trường mù Nguyễn Đình Chiểu, tạo được những mối quan hệ thân thiết với các em ở đây.

Lần đầu tiên đến đấy, tôi được dặn không được nói "mù", mà phải nói "khiếm thị" (trịnh trọng), hoặc bình dân hơn, là "không thấy đường", ví dụ như nói: Tôi có quen một anh bạn kia, anh ấy "không thấy đường", nhưng tốt bụng lắm! Đấy cũng là uyển ngữ.

Vậy uyển ngữ chính là cách sử dụng ngôn ngữ một cách khéo léo, để tạo ra hiệu quả mong muốn. Rõ ràng là tốt. Và mọi người đều phải học cách dùng nó, nếu muốn là một người sử dụng ngôn ngữ thành công.

Vậy thì có gì để mà nói chứ? Nghiên cứu về uyển ngữ là việc của một nhà văn hóa, hoặc một nhà ngôn ngữ, chứ không phải là việc của tôi, lại càng không phải là "nhiệm vụ chính trị" của cái blog này, vốn là "cõi riêng" để tôi ghi chép linh tinh cho riêng mình và bạn bè, thân hữu. Tôi không viết cái entry này để hô hào mọi người phải học và dùng uyển ngữ chứ? Ấy chết, hoàn toàn không phải thế!

Các bạn còn nhớ là cách đây ít lâu tôi đã viết về "thổ tả" phải không? Thế các bạn có nhớ rằng hôm ấy tôi nhắc đến từ "euphemism" chăng? Nó là lần đầu tôi nhắc đến uyển ngữ trên blog này đấy. Nhắc đến, và ... rất cáu!!!!! Rồi tôi quên đi.

Nhưng cách đây vài hôm, tôi lại đọc được trên blog của Huy Quang Piano (huyquangpiano.blogspot.com), một người Hà Nội, cách nói của các quan chức Hà Nội, cũng là ví dụ tiêu biểu của "thuật dùng uyển ngữ". Họ nói cái gì thế?

Xin đọc đoạn dưới đây:

Mưa không to lắm nhưng đường phố biến thành sông.
Tất nhiên là hệ thống thoát nước thành phố có vấn đề, nhưng khổ nỗi, người ta lại bảo "cơ sở hạ tầng không phát triển kịp với tốc độ đô thị hoá" (!).

Phần in đậm đậm mà tôi thêm vào chính là cái uyển ngữ của quan chức Hà Nội đấy. Quá xuất sắc phải không, đúng là bậc thầy trong việc dùng uyển ngữ.

Chỉ có điều, uyển ngữ đâu có phải là việc của các nhà quản lý, nhất là khi nói chuyện với con dân, những người dốt nát, chỉ có thể hiểu khi mọi việc được nói toạc ra thẳng thắn. Tôi đang nói về chúng ta ấy, những người đọc blog này, phải vậy không các bạn?

Sẽ có người hỏi tôi, nhưng nếu có nhiều vấn đề dân chúng bức xúc, mà quan chức không được dùng uyển ngữ, vậy thì dùng cái gì? À, thì dùng số thống kê, chứ sao! Con người "quản lý" của tôi trả lời thế. Chứ còn gì nữa? Cho nó rõ ràng, chính xác, minh bạch chớ!

Rồi tôi bỗng nhớ đến số thống kê của VN. Và nhớ rằng, chính mình đã viết một entry có tên là "Số thống kê, trời ơi!" trên blog này. Nói về những thống kê về tỷ lệ tốt nghiệp THPT trong năm nay.

Gần đây, do có nhiều số thống kê về giáo dục khá là ... khó hiểu, tôi phải tìm mua qua amazon và đang đọc một cuốn sách có tựa là "How to lie with statistics".

Cuốn sách này mỏng, nhỏ, và nội dung thường thôi, nhưng cuối cuốn sách có một chương rất khá, có đưa ra lời khuyên với bạn đọc khi đọc số thống kê do người khác đưa ra. Lời khuyên ấy là: khi đọc một số thống kê thì đừng tin ngay, mà phải tự hỏi mình 5 câu hỏi, mà tôi tự tóm tắt cho dễ nhớ như sau:

1. Ai nói? Có thiên vị không? 2. Sao họ biết mà nói? 3. Số liệu có đủ không? 4. Số liệu có ăn nhập với kết luận không? 5. Kết luận có lý không?

Đọc xong thì thấy ngay câu trả lời hiển nhiên với những con số thống kê về kỳ thi tốt nghiệp có đáng tin hay không. Đây nhé:

1. Người nói là Bộ Giáo dục, tất nhiên sẽ có khả năng thiên vị;

2. Người nói không phải là người trực tiếp làm, nên nếu muốn biết sự thật thì chỉ có các trường, thầy cô, phụ huynh và chính học sinh mới biết thật ra chất lượng có tăng không mà thôi;

3. Số liệu không đủ, vì chỉ có kết quả thi, không nói gì vể độ khó của đề thi, về cách định cỡ bài thi để đảm bảo tương đương giữa 2 kỳ thi, vv;

4. Số liệu không ăn nhập với kết luận, vì điểm của một kỳ thi thì chỉ nói lên kỳ thi đó khó hay dễ đối với thí sinh của năm đó, còn chất lượng giáo dục là chất lượng giáo dục, hai việc không phải và không thể là một;

5. Kết luận về chất lượng GD đã tăng chẳng có lý tý nào, vì nếu cứ tăng mãi với tốc độ này thì sang năm sẽ thế nào? Tỷ lệ đậu là 120% chắc?????

Thế mà người ta vẫn nói được đấy! Lại còn dùng những số thống kê ấy để chất vấn người khác nữa chứ!

À, chất vấn!!! Mới có một vụ chất vấn nổi đình đám kia kìa, kèm với một vụ từ chức (à, thì chưa làm đơn, nhưng cũng đã buột miệng nói ra, vì mệt mỏi quá!) Ai không biết vụ đình đám đó là gì, cứ hỏi google với những từ "Giám đốc Sở Giáo dục tỉnh Bình Dương từ chức", sẽ rõ!

Người ta trách ông ... nóng nảy! Ừ, mà nóng nảy thật! Chất vấn là việc của Hội đồng, ông làm chính quyền thì ông phải chịu chất vấn chứ! Cứ từ từ mà trả lời, rồi mọi người sẽ hiểu và ủng hộ. Chứ ông không thấy còn bao nhiêu việc khác, cái gì mà 5 cái cổng chào tốn bao nhiêu tỷ gì đó ở Hà Nội, người ta có từ chức đâu? Có gì mà nóng quá vậy?

Nhưng mà nóng thiệt! Vì người ta chất vấn ông bằng chính những cái thống kê ... trời ơi đất hỡi trên kia kìa! Gặp tôi, thì tôi cũng từ chức. Chịu gì nổi!

Làm gì phải từ chức! Tôi nghe bạn bè tôi nói thế. Phải dấn thân, phải dũng cảm chứ!

Vậy nếu làm đàng hoàng, mà chẳng ai ủng hộ, bị chất vấn bằng mấy con số thống kê ... thổ tả như GĐ Sở GD Bình Dương kia, thì phải làm sao? Tôi tự hỏi.

Rồi chợt ngộ ra câu trả lời: Dùng uyển ngữ, chứ còn gì nữa! Chỉ có thế thôi, mà nghĩ mãi không ra! Vậy mà ở trên tôi dám nói là không định viết entry này để hô hào dùng uyển ngữ! Đúng là sai lầm!

Vậy xin được nói lại: Mọi người đều cần cách dùng uyển ngữ, và dùng số thống kê để ... nói dối. Cần mượn sách How to lie with statistics thì liên hệ với tôi.

Mà chắc cũng chẳng ai cần, có khi VN còn dạy được thế giới làm điều này nữa ấy chứ!

Tự nhiên tôi nhớ Gabriel Marcia Marquez quá đỗi!
--
Cập nhật lúc 10:17 phút cùng ngày:
Hai cái hình này là hình về mưa, lụt tại TQ, lấy trên xinhuanet.com. Theo yêu cầu của Khuê, vì "viết thì phải có hình minh họa, cho nó sinh động chứ mẹ!"

Ờ mà uyển ngữ, có phải là từ Hán Việt không? Vậy biệt tài dùng uyển ngữ, chắc phải có nguồn gốc từ Trung Quốc nhỉ?